Hteli su da bude novi Draža, a onda je upao u zamku ustaša! Ko je Pavle Đurišić čiji je spomenik zabranjen u Crnoj Gori: Četničkog vojvodu živog spalili

Teodora Tojagić

14:00

Zanimljivosti 0

Pavle Đurišić je kao oficir vojske Kraljevine Jugoslavije i istaknuti četnički komandant tokom II svetskog rata igrao značajnu ulogu u nizu vojnih i političkih događaja koji su oblikovali tok rata u Crnoj Gori, Raškoj oblasti i šire. Njegovo delovanje je i danas predmet podeljenih mišljenja u istoriografiji.

Spomenik četničkom komandantu Pavlu Đurišiću otkriven je 80 godina posle njegove smrti u beranskom selu Gornje Zaostro u Crnoj Gori 8. avgusta, a otkrivanju je prisustvovao episkop budimljansko-nikšićki Metodije i brojni narod. Episkop Metodije održao je liturgiju, a potom zvanično otkrio spomenik. Ministarstvo kulture Crne Gore odmah je naložilo uklanjanje spomenika, a okupljeni meštani nisu dozvolili policiji da to uradi, već je dogovoreno da ga, nakon osveštavanja, oni sami uklone, što je i učinjeno.

Vest je odjeknula regionom i izazvala suprotstavljene reakcije. Spomenik je premešten u obližnju crkvu Svete Mati Paraskeve, međutim strasti se nisu smirile, a u toku je pokretanje krivičnih postupaka protiv lica koja su ga postavila.

🇲🇪🏴‍☠️🇷🇸 In Gornje Zaostro, near the church of St. Petka, a monument was erected to Duke Pavle Đurišić, one of the most significant figures in Serbian history from the period of the Second World War.

The monument was erected on the private estate of the Dobrašinović family. pic.twitter.com/lQUTteYBS5 — SRB_DATA 📸🗞📈 (@srb_data) August 7, 2025

Ko je Pavle Đurišić, čiji je spomenik osvanuo u rodnoj Crnoj Gori?

Pavle Đurišić je rođen 27. juna, po starom kalendaru, 1909. godine u Podgorici u tadašnjoj Knjaževini Crnoj Gori. Đurišići su iz sela Parci u tadašnjoj Lješanskoj nahiji u Staroj Crnoj Gori. Pavlov otac Ilija preselio se u Podgoricu gde se oženio Ivanom Radović iz bratstva Brnovića.

Ilija Đurišić je bio učesnik oba balkanska rata i Prvog svetskog rata. Kada je smrtno ranjen na Kalinovniku, sahranjen je u Podgorici, a brigu o porodici preuzela je majka. Godine 1918. stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a kada je Pavle završio osnovnu školu i gimnaziju, preselili su se u Berane kod njegovog ujaka Petra Radovića, gde je upisao učiteljsku školu.

Veruje se da je Petar Radović, koji je bio sudija i bivši četnik u odredu Vuka Popovića tokom oslobađanja Vardarske Makedonije, imao veliki uticaj na stavove i vaspitanje Pavla. Đurišić je 1927. upisao Vojnu akademiju u Beogradu, a kada je 1930. godine završio, dobio je čin pešadijskog potporučnika i otišao u Sarajevo, gde je započeo službu kao vodnik 10. takovskog pešadijskog puka. Ubrzo je krenuo i u Pešadijsku školu, kada su vojne starešine zapazile njegove sposobnosti i ambicije.

Godine 1934. Pavle je na svoju molbu poslat u Berane, gde je nastavio vojnu karijeru i položio kapetanski ispit. Nakon dve godine upoznao je Goricu Bakić, kojom se oženio 9. avgusta 1936. godine u manastiru Đurđevi stupovi kod Berana, zadužbini Stefana Prvoslava, sina velikog župana Tihomira, najstarijeg brata Stefana Nemanje, a naredne 1937. dobili su ćerku Ljiljanu.

Drugi svetski rat

Nacistička Nemačka i njeni saveznici gurali su Evropu u rat. Italija pod Musolinijem je 7. aprila 1939. godine napala i okupirala Albaniju, a Đurišić je sa svojom četom isti dan poslat u Plav, koji se nalazi blizu granice sa Albanijom. Tu nije služio samo kao vojnik, već i kao obaveštajac i diplomata Kraljevine Jugoslavije koji se povezivao sa uglednim ljudima okupirane Albanije. Italijani su za njegovu glavu zbog toga nudili 100.000 dinara u srebru.

Godine 1940. Pavle i Gorica dobili su sina Iliju. Kada su 6. aprila 1941. Nemačka, Italija i Mađarska bez objave rata napale Jugoslaviju i okupirale je posle kratkog rata, živeli su u Plavu. Seljacima je Pavle delio sve oružje i municiju koja je ostala u vojnim magacinima, i ohrabrivao ih da sami u svojim selima nastave borbu i štite svoje domove, iako je država potpisala kapitulaciju.

Kraljevina Jugoslavija bila je rasparčana. Formirana je Nezavisna Država Hrvatska, znatne delove primorja okupirala je Italija, Mađari su anektirali Bačku, Baranju i Međumurje, a Bugari Vardarsku Makedoniju. Sloveniju su podelili Italijani, Nemci i Mađari, a Kosovo i Metohija, zapadni delovi južne Srbije i delovi Crne Gore pripojeni su Velikoj Albaniji pod okupacijom Italije, koja je okupirala i ostatak Crne Gore. Osakaćena Srbija bila je pod direktnom okupacijom Nemačke.

U Crnoj Gori je Italija sebe predstavljala kao oslobodioca koji je oslobađa od represije Karađorđevića. Podržavala je delatnost malobrojnih crnogorskih separatista i kolaboracionista, među kojima je bio Sekula Drljević, osnivač klerikofašističkog pokreta “Crnogoroslavlje” i direktni saradnik Ante Pavelića i ustaškog režima u NDH.

U cilju jačanja crnogorskog separatizma i odvajanja od srpstva, Italija je odlučila da Crnu Goru proglasi za nezavisnu kraljevinu. S obzirom na to je da unuk bivšeg kralja Nikole, princ Mihailo Petrović, odbio da sedne na novi crnogorski presto, rekavši da je položio zakletvu svom rođaku kralju Petru II Karađorđeviću, Musolini je na presto doveo italijanskog kralja Vitorija Emanuela III kao regenta, i time formirao satelitsku Kraljevinu Crnu Goru pod direktnom kontrolom Italije.

Ustanak protiv italijanske okupacije

Prvi napad na Nemce u porobljenoj Evropi izveo je odred Draže Mihailovića 28. maja 1941. godine u okupiranoj Srbiji kada je napao kolonu nemačkih vojnika kod Gornjeg Milanovca. Đurišić za to vreme u Beranama učestvuje u spremanju ustanka u Crnoj Gori sa viđenijim Srbima i oficirima. Ustanak protiv Italijana je buknuo već 13. jula 1941. godine na Pavlov dan, dan posvećen Svetom apostolu Pavlu. Ustaničke snage su za nekoliko dana oslobodile skoro celu Crnu Goru.

Oko 400 bivših oficira Jugoslovenske vojske učestvovalo je u ustanku, a svoj doprinos dali su i komunistički orjentisani borci. Sam Đurišić, koji je bio četnik, se borio zajedno sa komunistima i predvodio uspešan napad na Berane koje je 18. jula bilo oslobođeno, proslavivši se tokom najtežih borbi kao jedan od glavnih vođa ustanka.

Povod za ustanak bila je Petrovdanska skupština 12. jula, kojom su Italijani uspostavili Kraljevinu Crnu Goru uz saradnju sa crnogorskim kolaboracionistima i separatistima. Tokom ustanka, Đurišićeve snage vodile su borbe i protiv jedinica Sekule Drljevića.

Nakon što su uspeli da Italijane oteraju iz doline Lima, Đurišić je pozvao ustanike da marširaju na Rožaje i Kosovsku Mitrovicu, koje su držali muslimanski i albanski kolaboracionisti. Tada dolazi do razlaza sa komunistima, koji su takvu akciju smatrali neprihvatljivom.

Međutim, sloboda nije dugo trajala. Italija je sprovela ofanzivu na oslobođena područja, zajedno sa muslimanskim i albanskim kolaboracionistima, i ponovo stekla kontrolu nad svim gradovima i putevima u Crnoj Gori. Sedam dana je okupaciona vojska palila i pljačkala sve pred sobom i ubijala nevine, najviše žene, starce i decu. U osvetničkim napadima albanski fašisti, kao i muslimanski iz Rožaja bili su glavni, noseći italijanske uniforme. Berane je ponovo palo u fašističke ruke 9. avgusta 1941, a do 12. avgusta zauzeta je cela Crna Gora.

Početak sukoba između četnika i partizana

Tokom trajanje ustanka, komunisti i monarhisti su se zajedno borili, međutim njihovi međusobni odnosi kvarili su se tokom samih borbi, a najčešći razlog bio je pitanje vođstva i osnivanja novih organa vlasti. Posle sloma ustanka, razlaz je bio otvoren, uz međusobne optužbe ko je kriv za propast.

Monarhisti su se povukli u sela i šume, izbegavajući da provociraju Italijane koji su bili u gradovima, smatrajući da je potrebno tiho primirje pre nastavka borbi. Među njima je bio i Pavle Đurišić, koga je Draža Mihailović 15. oktobra 1941. imenovao za komandanta četničkih snaga u 8 srezova Crne Gore i delovima Raške. On i Đorđije Lašić, komandant svih četničkih snaga u Crnoj Gori, bili su predstavnici redovne jugoslovenske vojske pod komandom Draže Mihailovića, tada jedinog legitimnog vođe antifašističkog pokreta u Jugoslaviji.

Ubrzo se Pavle i lično sastao sa Dražom u Srbiji, iz koje se vratio u Crnu Goru 30. decembra 1941, noseći uputstva za dalju organizaciju borbe protiv fašista. Narod je pozvan da se pridruži u borbi protiv okupatora i “antinacionalnih elemenata” i da zakletvu na vernost kralju i otadžbini. Tom prilikom je Đurišić od Draže dobio titulu četničkog vojvode.

Đorđije Lašić je uputio partizanima predlog da glavni štab nacionalnih snaga za Crnu Goru, Boku i Rašku oblast bude sastavljen od predstavnika svih plemena; da predstavnici budu izabrani slobodnom voljom naroda; da Glavni štab ima ovlašćenja za sve akcije protiv okupatora; da se obustave likvidacije ljudi nazivanih “petokolonašima” i da posle oslobođenja narod sam izabere vlast. Ovaj predlog su komunisti odbacili.

Komunisti su smatrali da su najveća smetnja borbi protiv okupatora “petokolonaši iz ratnih tabora” zato što primenjuju “perfidnu taktiku” čekanja povoljnih uslova za pokretanje opšteg ustanka, a još im je veći greh što se protive likvidaciji “špijuna i izdajnika”. Štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Crne Gore je ubrzo počeo da pravi spiskove nepodobnih koje treba likvidirati, pod optužbom da su izdajnici, pa su ubijeni predsednici Budimske i Šekularske opštine.

Bosanski muslimani su do formiranja SS Handžar divizije 1943. godine u velikom broju bili pripadnici ustaša, vršeći zločine nad srpskim narodom posebno u Hercegovini, pa su ustaše imale veliki uticaj na muslimane u Raškoj oblasti, koji su maltretirali srpsko stanovništvo. Teška situacija u Raškoj i progoni Srba iz oblasti pripojenih italijanskoj Albaniji uticali su na Đurišića i njegove četnike da se posvete borbi protiv muslimana i Albanaca.

Vlada Kraljevine Jugoslavije u egzilu je 1941. godine ordenom Karađorđeve zvezde na predlog pukovnika Dragoljuba Mihailovića, načelnika Štaba Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini, odlikovala Pavla Đurišića.

Početkom 1942. Đurišić je formirao Štab Limskog četničkog odreda, koji je dobio naziv Gorski štab br. 15. Imenovao je komandno i starešinsko osoblje štaba i započeo sa mobilizacijom stanovništva za borbu protiv okupatora.

"Pasje groblje"

Podele u Crnoj Gori bile su sve veće: “Dijele se braća, dijele se plemena, dijeli se narod.” Zima je bila oštra, a glad velika. Partizani su 5. januara 1942. godine zauzeli Kolašin, a na Badnji dan 6. januara, na stotinak metara od centra grada, ubili su preko 373 civila, seljaka i uglednih ljudi koje su proglasili izdajnicima. Streljan je Mihailo Mandić, nosilac ordenja za hrabrost u balkanskim i Prvom svetskom ratu, a ubijena su i njegova tri sina: Radosav, Mašan i osamnaestogodišnji Jovo.

Kako bi ih dodatno ponizili, partizani su ostavili sve nesahranjene u otvorenoj grobnici i niko nije smeo da im prilazi. Pored pobijenih podigli su i jedan drveni krst na koji su razapeli ubijenog psa. Po tome su ovo jedinstveno groblje u svetu nazvali “Pasje“, zapisao je srpski književnik, istoriograf i novinar Radovan Kalabić. Glavni izvršioci zločina su Savo Brković i Pajo Pižurica. Zbog ovih i drugih primera komunističkog terora, Srbi u Crnoj Gori su se masovno okretali protiv partizana.

Četnički major Joksimović je nekoliko meseci kasnije opisao iskopavanje tela:

“Pred tim jezivim prizorom nemo stojimo svi, naročito rodbina. Ona ne može da prepozna leševe svojih milih i dragih, jer su strašno unakaženi i bez pojedinih delova tela. Ruke i noge su im polomljene; zubi povađeni grubim kleštima još dok su bili živi; lobanje su im razmrskane drvenim maljevima, čije su udarce čuli stanovnici najbližih kuća one svete noći uoči Božića. Sve u svemu, pravi pakao na zemlji, u koji su doterani i u kome su stradali pravednici, Srbi pravoslavne vere i nacionalno opredeljeni. To su bili ljudi iz svih društvenih redova, od sudije do običnog radnika. Njihova je jedina ‘greška’ bila što nisu prihvatili bezbožnički komunizam”, rekao je Joksimović.

Kolašin je postao centar odakle su partizani upravljali svojim akcijama u Crnoj Gori, Raški, Hercegovini i Boki. Tokom 1942. vodile su se oštre borbe između četnika i partizana. Pavle Đurišić je sa oko 800 četnika 23. januara opkolio partizansko uporište u Gornjim selima, kada je poginulo 15 partizana, a streljano njih 27. Ostali su se povukli preko planine.

Pavle Đurišić je sastavio plan uništenja partizana u predelu Kolašina i Mataševa. 1134 vojnika iz njegovog odreda, poznati kao jurišlije, napali su 22. februara partizanske odrede i brzo zavladali Mataševom. Partizani su se brzo povukli iz Kolašina, pa su četnici naredni dan ušli u isti bez otpora.

Četnici su posle zauzimanja Kolašina sproveli osvetu nad partizanima zbog masakra nad civilima 5. janura. Zarobljeni partizani i njihove pristalice obično su ubijani na licu, a poznati komunisti su osuđivani na smrt. Đurišić je u Kolašinu osnovao zatvor, u kojem su mučeni zatvorenici. Poznat je ratni zločin u Brezi kod Kolašina kada je najmanje 74 zatvorenika streljano.

Sredinom marta 1942, partizani su na sastanku odlučili da napadnu Kolašin i povrate ga. Međutim, dezerteri iz partizanskih jedinica su o tome obavestili Đurišića, koji je organizovao napad na iznenađene partizanske jedinice, kada su poginuli partizanski rukovodioci Bajo Sekulić i Budo Tomović.

General Draža Mihailović je 9. aprila 1942. došao u posetu četničkom štabu u Crnoj Gori. Dočekao ga je Pavle Đurišić, a Draža se smestio u selu Gornje Lipovo kod Kolašina gde je formirao svoj štab i održavao stalnu vezu sa vladom i kraljem Petrom II. Tada je Đurišić postao šef Dražinog obezbeđenja, za šta je do tog trenutka odgovoran bio Nikola Kalabić.

Borbe između četnika i partizana su se nastavile. U toku dvodnevnih borbi 9. i 10. maja partizani su zauzeli Mojkovac i četnike odbacili prema Kolašinu. U ovim borbama poginulo je oko 150 četnika. Partizani su 16. maja 1942. napali četničke položaje kod Kolašina i doživeli težak poraz. Na partijskom komunističkom savetovanju na kojem je prisustvovao i Josip Broz, odlučeno je da se partizani potpuno povuku sa prostora Crne Gore i Raške. Tada su sastavili i rezoluciju kojom su optužili četnike za saradnju sa Italijanima.

Saradnja Đurišića i Italijana

U januaru 1942. Đurišić se, prema dostupnim podacima, sastao sa predstavnicima italijanske okupacione vlasti. Na sastanku su Đurišiću date odrešene ruke u postupanju sa partizanima. Alesandro Pircio Biroli, italijanski general i guverner okupirane Crne Gore, koji se kasnije na Solunskom frontu borio protiv Nemaca, je potpisao sporazum 24. jula 1942. sa Blažom Đukanovićem, generalom vojske Kraljevine Jugoslavije. Po tom sporazumu, crnogorski četnici su legalizovani, obavezali su se da će pomagati Italijanima u borbi protiv partizana, a zauzvrat će dobijati oružje i municiju. Posebne četničke jedinice su na ovaj način imale dozvolu da ostanu u gradovima, gde im je cilj bio da štite srpsko stanovništvo. Ovu taktiku odobrili su jugoslovenska vlada, britanska vojna misija i Ministarstvo rata Velike Britanije.

Britanski oficiri sa terena su u London slali povolje izveštaje o delovanju Pavla Đurišića, što je dovelo do toga da je Pavle bio jedna od opcija Britanaca za zamenu Draže Mihailovića krajem 1943. godine.

Italijani su odobravali i borbu četnika protiv ustaša, pogotovo posle masakra u Prebilovcima u avgustu 1941. godine. Tada je italijanski general Aleksandro Luzano poslao pismo Benitu Musoliniju u kojem nije krio zgroženost zbog počinjenih zverstava od strane ustaša. Pismo je sačuvano u vojnim arhivima, a kao dokaz nastala je i fotografija na kojoj se vidi Aleksandro Luzano kako stoji iznad preklanog srpskog deteta ispred škole u Prebilovcima.

Posle progona partizana iz Crne Gore, četnici i Italijani bili su u svojevrsnom primirju. Četnici su smatrali da treba sačekati povoljno vreme za velike napade na Italijane u Crnoj Gori i Nemce u Srbiji. Italijani nisu ulazili u sela i boravili su u gradovima gde ih je stanovništvo moralo trpeti. Ono što ih je povezivalo sa četnicima je borba protiv partizana i činjenica je da su u tome sarađivali. Međutim, cilj Italijana nije bio ni potpuna pobeda jedne strane, već održavanje neke vrste ravnoteže, jer ravnoteža snaga obećava stalne borbe između četnika i partizana, a pobeda jedne strane strane značila bi okretanje njihove borbe ka Italijanima, što su želeli da izbegnu.

Italijanski general Alesandro Luzano iznad zaklanog srpskog dijeteta u Prebilovcima(Hercegovina). Bestijalnost ustaškog zločina zgrozila je čak i italijanske fašiste o čemu svijedoči pismo Dučeu generala Luzana. Sve živo što su zatekli u selu( pa čak i stoku) je pobijeno. pic.twitter.com/I7SppAR7yU — #ФантомСлободе (@MilosDraskovic4) August 6, 2022

Posle sporazuma sa Italijanima, Draža je podelio teritoriju Crne Gore na dva sektora: za komandanta istočnog sektora postavljen je Pavle Đurišić, a za komandanta zapadnog Bajo Stanišić. Đurišić je nastojao da kod Italijana legalizuje što više nenaoružanih četnika kako bi za njih dobio oružje, nadajući se da će u nekom trenutku i Englezi i Amerikanci poslati oružje da bi se stvorila mogućnost za otvaranje fronta protiv fašista u Crnoj Gori.

Borba protiv "Muslimanske milicije Sandžaka" i navodni ratni zločini

Početkom januara 1943, četnička Vrhovna komanda navodno je naredila crnogorskim četničkim jedinicama da sprovedu "akcije čišćenja” dela muslimanskih sela u bjelopoljskom srezu na severoistoku Crne Gore. U tim selima delovala je "Muslimanska milicija Sandžaka" koja je stalno vršila napade na okolna srpska sela. U Đurišićevom napadu je učestvovalo 3000 četnika i tada je Đurišić, prema navodima komunističke istoriografije, izvestio Dražu da su četnici pod njegovom komandom spalili 33 muslimanska sela i ubili 400 muslimanskih boraca — pripadnika kvislinške "Muslimanske milicije Sandžaka", vojne formacije formirane tokom rata na okupiranoj teritoriji Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, sastavljene od muslimanskog stanovništva. Milicija je bila usko povezana sa ustaškim i italijanskim formacijama na toj teritoriji.

Nakon mesec dana, usledio je novi napad na muslimanska sela, a Đurišić je izvestio generala Mihailovića da su sva muslimanska sela u Pljevanskom, Čajničkom i Fočanskom srezu spaljena. Prema posleratnim popisima žrtava, stradalo je oko 3.000 civila na ovom području za vreme rata, dok je u navodnom Đurišićevom izveštaju stajalo da je ubijeno oko 1200 boraca i do 8.000 civila samo krajem januara 1943, što je nemoguće jer je u tom predelu muslimansko stanovništvo bilo znatno manje brojno. Ovaj izveštaj su komunističke vlasti koristile kao glavni dokaz navodnog masakra koji su četničke jedinice izvršile nad muslimanskim civilima. Međutim, s druge strane postoje tvrdnje da je ovaj izveštaj komunistički falsifikat, i da je borba vođena isključivo protiv kvislinške "Muslimanske milicije Sandžaka", a dokazivanju falsifikata posvećena je velika pažnja postkomunističkih istoričara i novinara.

Do kraja februara 1943, Đurišićevi četnici sprečavali su partizane da pređu na istočnu obalu Neretve. Nakon bitke na Neretvi, Đurišićev odred sa oko 2.300 boraca nateran je u povlačenje ka Kalinoviku, gde su ga 20. marta napale partizanske snage. Obe strane su imale velike gubitke i povukle se, a Draža je doneo odluku da se četničke snage povuku u pravcu Foče. Ubrzo nakon toga, Italijani su povukli većinu svojih snaga iz Foče i napustili veći deo Raške oblasti. Ostatak aprila 1943. Đurišić je proveo u borbama protiv partizana pretrpevši više poraza, a doživeo je i porodičnu tragediju - preminula mu je šestogodišnja ćerka Ljiljana.

Hitler je u pismu Musoliniju napisao: "... Duče, primetio sam da je Mihailovićev pokret velika opasnost. Oni samo čekaju trenutak da se okrenu protiv nas. Mihailović traži oružje i vojnu opremu da bi ovaj plan sproveo u delo, a navodno da bi asistirao tvojim trupama. Smatram da je potrebno da tvoja Druga armija Mihailovića i njegov pokret posmatra kao neprijatelje sila Osovine. Neophodno je da se Mihailovićeve snage razoružaju i eleminiše njihov otpor..."

Operacija "Švarc" i hvatanje Đurišića

Nemci su odlučili da moraju da uspostave potpunu kontrolu na Jadranskom primorju, sa ciljem "razoružavanja i raspuštanja svih četnika i uništavanja svih partizana u Crnoj Gori i Sandžaku”. Operacijom "Švarc" Nemci su ušli u italijansku okupacionu zonu, a Đurišić se povukao u Kolašin sa oko 500 boraca. Nemačka Vrhovna komanda izdvojila je velike snage, a zapovest za izvođenje operacije dao je Aleksander Ler.

Ofanzivu "Švarc" iskoristile su "Muslimanska milicija" i albanske naoružane bande sa područja Plava, Gusinja i Raške oblasti za napad na srpsko pravoslavno stanovništvo na ovoj teritoriji. Direktnu pomoć su im pružali Italijani. Deo stanovništva je ubijen, a deo je proteran na levu obalu Lima.

Nemci su 14. maja 1943. godine napali Kolašin i zarobili Pavla Đurišića i oko 2000 njegovih ljudi. Avionom je prebačen u Beograd, a onda u logor u Nemačkoj i potom u logor Strij u Poljskoj. Osim Đurišića, Nemci su internirali i četnike pod njegovom komandom. Nemačka vojska napala je i odrede Draže Mihailovića, ali je Mihailović uspeo da probije obruč i pređe u Srbiju. Ubrzo su nemačke okupacione vlasti glavu Draže Mihailovića ucenile na 100.000 rajhsmaraka u zlatu. Ucena je objavljena 21. jula 1943. godine.

Iz logora u Striju je bilo nekoliko bekstava i pokušaja bekstava. Najznačajnije je bilo ono 18. septembra 1943. godine kada je uspelo da pobegne 22 oficira, a među njima i Pavle Đurišić, posle tri meseca zarobljeništva. Policija Milana Nedića, predsednika marionetske vlade u okrnjenoj i okupiranoj Srbiji za vreme Drugog svetskog rata, ga je ponovo uhapsila u oktobru 1943, dok je pokušavao da pređe Dunav kod Pančeva u južnom Banatu. Predat je Nemcima i zadržan u zatvoru Gestapoa u Beogradu. Tada ga je posetio Milan Nedić i sa njim dogovorio saradnju u borbi protiv partizana.

Nemački specijalni izaslanik u Beogradu, Herman Nojbaher, zajedno sa generalom Milanom Nedićem i nemačkim vojnim komandantom za jugoistočnu Evropu, generalom Hansom Felberom, dogovorio je puštanje Đurišića na slobodu.

"Naredio sam da dovedu Đurišića u moju kancelariju, jer sam želeo da upoznam ovog zanimljivog čoveka. Preda mnom je stajao mlad, snažan čovek, srednjeg rasta, u odelu pomalo štrapaciranom na njegovom pustolovnom begu. Seo je i spokojno me gledao svojim velikim crnim očima. To je, dakle, bio taj ratni junak.

- Gospodine kapetane, poznajem vaš slučaj. Vas su tada protivpravno razoružali i zarobili. Znam vrlo dobro da se vi kao srpski i crnogorski nacionalista niste borili za nas, već protiv komunista i da se nećete nikada boriti za nas, ukoliko uopšte nameravate da se još borite...", pisao je Herman Nojbaher u svojoj knjizi ’Specijalna misija na jugositok 1940 - 1945. godine’".

Nojbaher, Felber i Nedić su smatrali da se Đurišić može koristiti za borbu protiv partizana u Crnoj Gori. Iako Nojbaherov plan nije dobio Hitlerovo odobrenje, Đurišić je od Nemaca dobio zalihe, uključujući oružje i municiju, pa se u novembru 1943. vratio u Crnu Goru. Kada je napustio Beograd, Đurišić se javio Draži Mihailoviću, koji ga je poslao u Rašku oblast. U prvoj polovini 1944. jugoslovenska vlada unapredila je Đurišića u čin potpukovnika.

Saradnja Đurišićevih jedinica sa Nemcima

Posle sastanka Nedića i Đurišića, došlo je do saradnje Đurišićevih snaga i Srpskog dobrovoljačkog korpusa, vojne formacije koja je tokom Drugog svetskog rata u okupiranoj Srbiji pod komandom Vermahta vodila borbe protiv partizana. Nedićeva vlada je četnicima poslala oružje, odeću, obuću, konje i hranu. Nedićeve snage i četnici su na području Raške oblasti vodili više borbi protiv partizana, a najvažija bila je na planini Bioču, kojom je komandovao Đurišić. U borbama je sa Đurišićem učestvovao i "SS-policijski puk samozaštite Sandžaka", poznat i kao Legija Krempler, koju je činilo oko 5.000 muslimana antikomunista.

Đurišićeve snage zauzele su Berane 17. aprila, ali su partizani zaustavili napredovanje snaga na liniji reke Tare kod Mojkovca. Dana 24. aprila, nakon devet dana napada i kontranapada, partizani su krenuli u kontranapade i zauzeli Bijelo Polje 30. aprila, a Berane 5. maja. Četničke snage i njihovi saveznici pretrpeli su teške gubitke.

Draža Mihailović je bio protiv prijema oružja od Nemaca, smatrajući da sa nacistima ne sme postojati saradnja. Sa Milanom Nedićem imao je jedan sastanak, posredstvom Nikole Kalabića, što je i je na svom suđenju aprila 1946. potvrdio nazivajući sastanak “glupim, nepotrebnim i kompromitujućim.”

Sredinom maja 1944, Đurišić je posetio Beograd i tražio od Nedića da hitno pošalje oružje i druge potrepštine njegovoj jedinici. Đurišić je uz pomoć Nemaca, Nedića i Ljotića, tada osnovao "Crnogorski dobrovoljački korpus" (CDK), koji je formalno bio deo Srpskog dobrovoljačkog korpusa. CDK se sastojao od nekih bivših Đurišićevih vojnika koji su oslobođeni iz nemačkog zarobljeništva, ali većina su bili četnici koji su ostali u Crnoj Gori. Onda kada svi odlaze od Nemaca, Đurišić im se okreće i sarađuje sa njima, a kolaboracija sa Nemcima nastavila se do kraja 1944, dok su se borbe protiv partizana vodile učestalo. Odnos Đurišića i Draže, s druge strane, bio je sve lošiji.

Đurišiću je po predlogu fon Vajhsa, nemačkog ovlašćenog generala za Crnu Goru, navodno dodeljen Gvozdeni krst 2. reda u ime firera i nemačke Vrhovne komande za borbe protiv partizana. List "Lovćen" na Cetinju je 11. oktobra 1944. objavio je članak u kome piše: "Četnički komandant g. Pavle Đurišić, kojega je general Nedić nedavno promaknuo u čin potpukovnika i povjerio mu dužnost pomoćnika komandanta Dobrovoljačkog korpusa, dobio je od strane Vrhovne komande nemačkih oružanih snaga naročito priznanje za svoje vojničke vrline, te je odlikovan od Firera Ordenom željeznog krsta".

U ovom tekstu upotrebljene su reči koje se u Crnoj Gori nisu koristile, niti su karakteristične za srpski jezik, već za hrvatski. U srpskoj vojnoj terminologiji koristio se termin "đeneral", a ne "general". Navodi se da je Nedić "promaknuo", a ne unapredio Đurišića u čin potpukovnika, dok za Gvozdeni krst piše "Željezni". Nijedan od ovih termina se na Cetinju i u Crnoj Gori nije koristio. U članku se ne vidi ni datum kada je navodno orden dodeljen, niti broj ukaza kojim je Đurišić odlikovan, a članak nije potpisan, pa postoji ozbilja sumnja da je reč o lažnoj informaciji i falsifikatu.

Povlačenje Đurišićevih jedinica u Bosnu

Krajem avgusta 1944. čule su se vesti o iskrcavanju savezničkih snaga na Balkan 25. septembra. Odlukom Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini za komandanta svih četničkih snaga Crne Gore, Boke i Raške oblasti (Sandžaka) postavljen je vojvoda Pavle Đurišić. Dobio je zadatak da sa svojim snagama krene prema Primorju da dočeka saveznike, međutim sve vreme je nailazio na napade partizana protiv kojih su borbe bile česte. Međutim, saveznici su se iskrcali u Albaniju umesto Crnu Goru, pa su četnici morali da menjaju planove.

Četnički kamndanti su odlučili da formiraju delegaciju koju su tajno krajem septembra poslali u Italiju gde bi se povezali sa saveznicima i napravili plan o daljim koracima u Crnoj Gori. Međutim, Nemci su gađali brod u kom se delegacija nalazila, pa su preživela samo dva člana. Đurišić je krajem novembra dobio depešu od četničke komande iz Srbije, kojom se nalaže četnicima iz Crne Gore da krenu u Bosnu gde će se koncentrisati na liniji Višegrad - Foča - Goražde - Kalinovnik i spojiti sa trupama Draže Mihailovića. Počele su hitne pripreme za povlačenje četnika i njihovih porodica.

Veliki broj žena, dece, staraca, sveštenika i intelektualaca krenuo je u povlačenje sa četničkom vojskom. Plašili su se osvete partizana, koji su vršili masovne likvidacije onih koji su bili povezani sa četnicima, proglašavajući ih izdajnicima. Povlačenje je počelo 6. decembra 1944. godine. U dugoj koloni nalazilo se 12.000 boraca i 6000 civila (drugi izvori kažu 6000 vojnika i 2000 civila) među kojima je bio i mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac i 76 sveštenika. U povorci se nalazio i deo podgoričkih muslimana i saveznički piloti, koje su četnici spasili, kao i Đurišićeva supruga Gorica i sin Ilija.

Tokom puta su se dešavali česti okršaji sa partizanima i Albancima. Nestašica hrane bila je česta i vladala je hladnoća. U Rudo su stigli 28. decembra, a snage su se u međuvremenu pojačale jer su im prilazili novi odredi. U okolini Rudog su ostali desetak dana, a Đurišić je za to vreme izvršio reorganizaciju vojnih jedinica, posle koje je zabranio samovoljan ulazak u kuće i zapretio smrću za bilo kakvu vrstu pljačke.

Iz Rudog su 10. januara krenuli dalje kroz bosanske planine pune snežnih nanosa. Trpeli su velike gubitke u borbama protiv ustaša i partizana. Posle marša koji je trajao 35 dana, stigli su na ušće reke Spreče u Bosnu. Imali su 1200 ranjenika i 2300 mrtvih. Više nisu bili sposobni za dalji pokret, a jedinice su se smestile u Trebavu.

Razlaz Pavla Đurišića i Draže Mihailovića

Nedugo potom, Draža Mihailović i Pavle Đurišić održali su sastanak. Dražin plan bio je da se snage vrate u Crnu Goru i Srbiju i odatle nastave borbu protiv partizana, međutim Pavle se nije složio sa tim i snažno se zalagao za prebacivanje svih četničkih snaga na zapad u Sloveniju. Mihailovića nije ubedio u to, pa je sa komandantima svojih divizija odlučio da se prebace u Sloveniju nezavisno od njega, a njihova odluka predočena je i Mihailoviću.

Dana 18. marta, Đurišićeve snage krenule su prema Slavonskom brodu. Na rastanku su se Pavle i Draža rukovali. Đurišić je stupio u kontakt sa Sekulom Drljevićem, koji je živeo u Zagrebu pod zaštitom ustaškog režima. Želeći da sačuva živote svojih ljudi, nameravao je da od njega izdejstvuje dozvolu za prelazak preko Hrvatske ka Sloveniji, što je na kraju i dobio sporazumom 22. marta 1945, koji je podrazumevao da njegove snage postanu deo Drljevićeve "Crnogorske narodne vojske". Međutim, Đurišić je preko Save slao samo bolesne i ranjene pripadnike svojih snaga, koji su dalje poslati u Sloveniju, držeći sposobne vojnike južno od reke, s kojima je krenuo ka reci Vrbas severno od Banjaluke, odakle bi ilegalno prešli u Sloveniju, čime je prekršio sporazum.

Prema drugim izvorima, nije Đurišić prekršio sporazum, već ustaše. Prešavši reku Vrbas, četnici i narod pod komandom zagazili su u Lijevče polje. Umesto slobodnog prolaza, sačekao ih je ulitimatum: da pređu Savu i stave se pod ustašku komandu ili će biti napadnuti. Đurišić je ultimatum odbio.

Na Lijevču polju početkom 4. aprila dolazi do napada ustaša na četnike i borbe koja je trajala dva dana. Ustaše su imale pomoć nemačke artiljerije i tenkova, a prema više izvora i samih partizana koji su četnike napali s leđa 6. aprila.

Smrt Pavla Đurišića

Bitka u Lijevču polju je bila krvava za obe strane. Opkoljeni četnici su pružali otpor do 21. aprila kada je Đurišić, usled velikih gubitaka, bio primoran da prihvati novi sporazum sa Sekulom Drljevićem i stavi se pod njegovu komandu. Sporazum je, međutim, brzo prekršen, a Đurišiću i njegovim vojnicima napravljena je zamka. Ustaše su zarobile Đurišića i više stotina oficira i vojnika i likvidirali ih u logoru Stara Gradiška.

Kako su tačno postradali, do danas nije utvrđeno. Prema nekim izvorima, predati su u logor Jasenovac ustaši Miroslavu Filipoviću, poznatijem kao Fra Majstorović, gde su ubijeni. Prema drugoj verziji, ubijeni su u logoru Stara Gradiška (podlogoru Jasenovca) 28. aprila 1945, a prema trećoj Đurišić je u Jasenovcu sa svojim saradnicima i oficirima surovo mučen i spaljen živ. Mesto Pavlovog groba, ako ga ima, nije poznato.

Deo Đurišićevih snaga uspeo je da pobegne i povuče se prema Sloveniji. Deo su ubili ustaše i partizani, a većina je integrisana u Drljevićevu "Crnogorsku narodnu vojsku" i povukla se prema austrijskoj granici. Delove obe grupe su kasnije u Sloveniji zarobili partizani. Oko 1000 Đurišićevih četnika prešlo je u Austriju, ali prisiljeni su da se vrate u Jugoslaviju, gde su neke ubili partizani blizu granice. Većina je odvedena na jug Slovenije, gde su masovno ubijani, a njihova tela bačena su u duboke jame na području Kočevskog Roga. Preživelo je manje od četvrtine snaga koje su krenule sa Đurišićem iz Crne Gore i ostalim četnicima koji su mu se pridružili tokom proboja na sever i zapad.

Sekula Drljević je pobegao u Austriju, a ubzo su ga pronašli Đurišićevi sledbenici i ubili.

Đurišićev sin Ilija postao je jedan od istaknutijih srpskih emigranata u Čikagu, a svog sina nazvao je Pavle. Srpska dijaspora u Sjedinjenim Američkim Državama postavila je spomenik posvećen Đurišiću na srpskom groblju u Libertivilu u Ilinoisu. Rukovodstvo i igrači FK Crvene zvezde iz Beograda posetili su ga 23. maja 2010. godine.

Izuzetno je teško u potpunosti sklopiti slagalicu o delovanju četnika i partizana tokom nemačke okupacije Srbije, a i posle nje. Još uvek svi podaci o njima nisu dostupni, mnogi arhivi su tajni i zapečaćeni i posle 80 godina, a ozbiljne sumnje u verodostojnost navodnih dokaza o četničkim masovnim zločinima su česte među istoričarima. Ko je bio borac za slobodu ili saradnik okupatora, heroj ili zločinac, vreme tek treba da pokaže.

@lepotesrbijee Zašto nikada ne treba bacati hleb #lepotesrbije #narodnaverovanja #fypシ゚ #viraltiktok #viral_video ♬ original sound - LepoteSrbije

POVEZANE VESTI